جنــگل‌های ارســباران:
جنگل‌های ارسباران واقع در شمال غرب ایران و شمال استان آذربایجان شرقی، در ارتفاعات قرهداغ موسوم به ارســباران، در محدوده شهرستان های اهر، کلیبر و ورزقان قرار دارد که از شرق به شهر اصلاندوز، از غرب به محدوده شهرستان جلفا، از جنوب به شهر اهر و از قسمت شمال در امتداد رودخانه مرزی ارس واقع شده است. مساحت این جنگل‌ها را قبل از دخالت انسان حدود 1350000 هکتار تخمین میزنند، در حالی که امروزه مساحت زیر پوشش جنگلی در این منطقه حدود 120000 هکتار محاسبه شده است.
این اراضی به مفهوم واقعی جنگل بوده و تراکم قابل توجهی از تاج پوشش درختی را نشان می‌دهند. جنگل‌های ارسباران به عنوان جنگل‌های پهن برگ و خزان کننده به شکل نواری نسبتاً باریک از حاجی لر (بخش خروانق) تا بخش هوراند از کناره رود مرزی ارس (270 متر از سطح دریا) تا بیش از 195٠ متر ارتفاع از سطح دریا نیمرخ شمالی رشته کوه های قرهداغ را می‌پوشاند و دارای بیش از 107 گونه و درختی و درختچه ای میباشد. کوهستانی بودن، شیب نسبتاً زیاد، وجود درختان اندمیک، تغییرات شدید آمیختگی و ساختار در ارتفاع از سطح دریا و فیزیوگرافی مختلف از مهم‌ترین ویژگی های این جنگل‌ها است. درختان و درختچه های منطقه ارسبارانی در ارتفاعات، دامنه‌ها و شیب‌های مختلف با فرم‌های آمیخته و خالص واحدها یا اجتماع جنگلی مشخصی به نام جامعه جنگلی را پدید آورده اند. این واحدها از گرد هم آمدن یک یا چند درخت معین با نیازهای زیستی و اکولوژیکی نزدیک به هم و در شرایط محیطی ویژه به یک وضعیت تعادل رسیده اند. پایدار اکولوژیکی شناخت این واحدها و برنامه ریزی زمانی و مکانی در جهت مدیریت بهره برداری مطلوب و پایدار یک ضرورت اساسی است.
جنگل تازه کند-منطقه حفاظت شده دره آنزا
جنگل‌های ارسباران یکی از اکوسیستمهای جنگلی منحصر بفرد و جزو مناطق 103 گانه بیوسفر جهان بشمار می‌رود. این جنگل‌ها، گذری از مناطق و اکوسیستمهای جنگلی هیرکانی به مناطق و اکوسیستمهای جنگلی کلشن (Colshan) ارمنستان و مناطق و اکوسیستمهای جنگلی زاگرس میباشد. ولی این منطقه خاص اکولوژیک از نظر تنوع فون و فلور منحصر بفرد بوده و غنیتر از فلور آناتولی و قفقاز است.
جنگل های ارسباران بعلت شرایط خاص توپوگرافی بوجود آمده حاصل از تاثیرات فعالیت آتشفشانی آرارات از یک طرف وسبلان از طرف دیگر در یک منطقه کاملا کوهستانی با ستیغ های ستبر وشیبهای تند که منحصر بفرد میباشد قرار دارد لذا حفاظت خاک و بهره برداری مناسب از این عرصه ها نیاز به مطالعات خاص دارد.
جنگل‌های ارسباران عمدتاً دارای عناصر درختی پهن برگ می‌باشند که درختان ممرز گونه غالب را در شرایط مناسب اقلیمی و خاکی در دامنه‌ها تشکیل می‌دهد که به احتمال زیاد در گذشته تمامی بسترهای پرتوان اکولوژیک منطقه را پوشانده بوده است. درختان دو گونه جنس بلوط (بلوط سفید و سیاه) گونه‌های Subclimax بوده و زمانی که شرایط نامناسب از نظر اقلیمی و خاکی به وجود می‌آید، مثل دامنه‌های گرم رو به جنوب و شرق با خاک‌های نسبتاً فقیر منطقه از نظر رطوبت و مواد آلی، به صورت Edaphic climaxظاهر می‌گردند. گونه ممرز با بیشترین درصد فراوانی با گسترش ارتفاعی 1000 الی 2000 متر از سطح دریا و بلوط‌ها با بیشترین درصد فراوانی با گسترش ارتفاعی 600 الی 2000 متر از سطح دریا در مقام دوم و سایر پهن برگان و سوزنی برگان در رده‌های بعدی قرار دارند.
جنگل‌های ارسباران از نظر اکولوژیکی با داشتن عناصر گیاهی مثل : Digitalis nevosa _ Verbascum gossypinum _ Pyrus hyrcana از عناصر گیاهی اروپ سیبری هستند و همچنین گونه‌های گیاهی عناصر هیرکانین اوکسین همانند:
Acer hyrcanum-Lathyrus voseus-Lonicera caucasia-Quercus macranthera-و گونه‌های رطوبت پسند مرطوب مدیترانه‌ای مثل Cornus که همراه Sorbus torminalis و Sorbus aucuparia قرابت Sorbus این جنگل‌ها را با جنگل‌های اروپای شرقی و همچنین وجود عناصر درختی همانند گیلاس وحشی Cerasus avim که از عناصر مهم درختی خزر و اروپا میباشد قرابت این جنگل‌ها را با جنگل‌های هیرکانی بیشتر نمایان می‌سازد.
حدود 1072 گونه گیاهی اعم از نهانزادان آوندی، بازدانه و نهاندانه در ژورنال گیاهی ایران و 97 گونه چوبی در اطلس گیاهان چوبی ایران، برای این منطقه معرفی شده‌اند. با توجه به اینکه از نظر اکولوژیکی این جنگل‌ها جزو نواحی 103 گانه بیوسفر جهان میباشد لذا توسط سازمان ملل به عنوان یکی از ذخایر ژنتیکی جهان انتخاب شده است و از سال 1351 حفاظت شده اعلام گردیده و تحت برنامه تحقیقات انسان و کره سکون (M.A.B ) (Man and Biospher ) قرار دارد.
با توجه به شرایط سیاسی واداری سالهای قبل از 1340 و حتی تا سالهای 1350 هر بخش از جنگل‌های ارسباران تحت مدیریت و مالکیت یکی از قوانین منطقه بوده است که یکی از قوانین منطقه حسن بیگ بوده و جنگل‌های منطقه ونستان، ملک تالش و چیچکلی بنام حسنو میشه سی یاد می‌گردند که برداشت برای ذغال گیری به صورت برداشت سطحی و نوارهای کوتاه و باریک صورت گرفته است و متأسفانه برداشت شدید ضربه شکننده ای بر محیط جنگل وارد آورده و جنگل‌های منطقه تنها با قرق یا عملیات پرورشی به جنگل نرمال و دانه زاد سوق پیدا نخواهند کرد و لازم به جنگلکاری به صورت نهالی و یا بذرکاری میباشد. با توجه به مطالعات انجام گرفته در ارسباران درختان مادری با صفات ژنتیکی و فن و تیپی برجسته به صورت تک درختان در عرصه جنگل به چشم می‌خورند که امکان اصلاح و پرورش با این اندک درختان امکان پذیر شد.
ایستگاه تحقیقات جنگل
این ایستگاه، مطالعات و پژوهشهای خود را بر روی مدیریت پایدار جنگل ها، جنگلشناسی نزدیک به طبیعت، برداشت کمتر از توده‌های جنگلی طبیعی و در مقابل تولید چوب از طریق جنگلکاری در عرصه‌های تخریب یافته جنگلی و سایر عرصه‌های غیر جنگلی در موضوعات زیر، متمرکز نموده است:
- بررسی عوامل اکولوژیک مؤثر بر حضور گونه‌های درختی و توده‌های جنگلی
- مطالعه اکوسیستمهای جنگلی
- بررسی شیوه‌های مختلف جنگلشناسی، ساختار توده‌ها، شکلهای مختلف دخالتهای جنگلشناسی و پرورشی در توده‌های طبیعی و مصنوعی
- طبقه‌بندی رویشگاه‌ها و تعیین درجه مرغوبیت آنها
- استفاده از فناوری سنجش از دور در برآورد موجودی جنگل
- تهیه جداول حجم گونه‌های مختلف جنگلی و بررسی میزان دقت و کارایی جداول حجم موجود
- مطالعات بیومتری در جنگل و تعیین رویش گونه‌های مهم جنگلی
- مقایسه روشهای اندازه‌گیری در جنگل و تعیین بهترین روش بر اساس دقت و هزینه
- بهینه‌سازی روشهای موجود در آماربرداری از جنگل
- بررسی و مطالعه روشهای جدید آماربرداری در جنگل
- بررسی تیپ خاک‌های جنگلی و تهیه نقشه تیپ خاک
- بررسی ارتباط و اثرات متقابل پوشش گیاهی(جنگلی) با تیپ خاک
- بررسی نقش خاک (بافت، رطوبت، فشردگی ...) در استقرار نهال درختان جنگلی
- بررسی بیولوژی خاک‌های مناطق جنگلی
- بررسی اثر جنگلکاری در تغییرات خاک
- بررسی نیاز غذایی گونه‌های مختلف
- بررسی خاک نهالستانهای جنگلی از نظر حاصلخیزی، شرایط فیزیکی و شیمیایی
جنگل تحقیقاتی ارسباران- جاده یوسف لو
جنگل تحقیقاتی ارسبارن – شیب جنوبی – هره سر
اهمیت تاریخی و فرهنگی منطقه ارسباران
اهمیت منطقه ارسباران تنها به دلیل ویژگی‌های اکولوژیکی و توان‌های زیست محیطی آن نیست بلکه میراث تاریخی و فرهنگی این منطقه نیز خود داستان درازی دارد. وجودآثار تاریخی به ویژه قلعه‌های متعدد از زمان‌های گذشته در ارسباران نشان از دلاوری‌ها و پایمردی انسان‌هایی است که در این منطقه زندگی کرده‌اند.
علاوه بر قلعه مشهور بابک در اطراف شهرستان کلیبر، یکی از قلعه‌های مزبور در روستای "تاتار" در بخش شمالی منطقه قرار دارد که از صخره سنگ‌های ساخته شده است. همچنین‌در روستای "وینق" ساختمانی وجود دارد که از نظر تاریخی و معماری دارای اهمیت زیادی است و به شخصی به نام "طومانیانس" نسبت داده می‌شود. این ساختمان که‌به صورت قصر و قلعه جنگی است، در دو طبقه ایجاد شده و امروز به عنوان پاسگاه محیط زیست استفاده می‌شود. بنای زیبای دیگر نیز در روستای "آینالو" وجود دارد که از نظر تاریخی هم دوره ساختمان وینق بوده و به گفته مردم محلی در زمان‌های نه چندان دور به عنوان انبار غله کاربرد داشته است.
ارسباران یکی از قطب‌های گردشگری و توریستی استان آذربایجانشرقی به‌شمار می‌آید که دارای پتانسیل و قابلیت‌های بسیاری در حوزه صنعت گردشگری است. ساختار محیط زیست طبیعی استان به دلیل شکل‌گیری چهره‌های مختلف طبیعت، زاییده شرایط متعددی بوده و در پدید آمدن آن عوامل بی‌شماری نظیر وضعیت زمین شناسی، خاک، اقلیم‌و عوامل زیستی موثر بوده است.
تلاقی رشته کوه‌های البرز و زاگرس و قرار گرفتن مبدا رشته کوه‌های مرکزی ایران دراین خطه همراه با برخورداری از تاثیر چهار اقلیم، تنوع و غنای زیادی را در ساختار گیاهی و جانوری آن‌فراهم کرده است. اکوسیستم ارسبارانی استان با ویژگی‌های منحصر به فرد خود مجموعه‌ای از عناصرهیرکانی و قفقازی و عناصر سایر مناطق گیاهی کشور محسوب می‌شود که علاوه بر تنوع بزرگ گیاهی، عمده‌ترین گونه‌های پستانداران و پرندگان حمایت شده یاکمیاب را نیز در چتر حمایت خود دارد. توده‌های‌کوهستانی آرارات در مناطق شمالی آذربایجان شرقی، نفوذ گسترده‌ای دارد و قوچ و میش ارمنی از شاخص‌ترین عناصر این مجموعه است.
زیستگاه‌های ییلاقی و قشلاقی تپه ماهوری (کیامکی)، ییلاق (قره‌چی) و مناطق‌صخره‌ای و سخت گذر (کنتال) مامن طبیعی انواع گونه‌های جانوری مانند کل و بزوحشی، پلنگ و سیاه گوش است.
جنگل ارسباران - لمعه ارامنه
"ارسباران" که درگذشته‌ای نه چندان دور به محدوده وسیعی از کناره رود ارس حد فاصل جلفا تا مغان و بلندی‌های سبلان، بز قوش و سهند اطلاق می‌شد، اکنون به دلایل متعدد از قبیل تخریب عرصه‌های منحصر به‌فرد جنگلی به‌مرزهای شهرستان‌های کلیبر و اهر محدود می‌شود.
ارسباران به دلیل وجود گونه‌های گیاهی و جانوری کمیاب، چشم‌اندازهای بکر و وسیع و شکنندگی و آسیب‌پذیری بالای خود در سالهای ۱۳۵۰ و ۱۳۵۲ شمسی ابتدا به عنوان منطقه ممنوعه و سپس منطقه حفاظت شده اعلام شد.
منطقه حفاظت شده (ارسباران) به‌عنوان یکی از زیست‌بوم‌های ثبت شده در یونسکو ازجمله جاذبه‌های گردشگری طبیعت (اکوتوریسم) درشهرستان کلیبر همه ساله مورد اقبال شمار زیادی ازگردشگران داخلی و خارجی است.
این منطقه حفاظت شده با وسعت ۸۰ هزار و ۶۵۴ هکتار درشمال غربی آذربایجان شرقی بین سه رودخانه مهم ارس‌در شمال، "ایلگنه‌چای" در غرب و "کلیبرچای" در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات "سایگرام" متصل است.
زیستگاه‌های ییلاقی و قشلاقی تپه ماهوری "کیامکی"، ییلاق "قره‌چی" و مناطق‌صخره‌ای و سخت گذر "کنتال" مامن طبیعی انواع گونه‌های جانوری مانند کل و بزوحشی، پلنگ و سیاه گوش است.
"ارسباران" که درگذشته‌ای نه چندان دور به محدوده وسیعی از کناره رودارس حد فاصل جلفا تا مغان و بلندی‌های سبلان، بز قوش و سهند اطلاق می‌شد، اکنون به دلایل متعدد از قبیل تخریب عرصه‌های منحصر به‌فرد جنگلی به‌مرزهای شهرستان‌های کلیبر و اهر محدود می‌شود.
این منطقه به دلیل برخورداری از طبیعت دل‌انگیز و زیبایی‌های طبیعی، زیستگاه یکی از نادرترین پرندگان جهان به نام "قره خروس" به شمار می‌رود. از همین‌رو، سازمان یونسکو در سال 1356 قبل منطقه حفاظت شده ارسباران را به عنوان ذخیره‌گاه زیستکره درفهرست مناطق با ارزش طبیعی جهان ثبت کرد و در ردیف یکی از نهگانه ذخیره‌گاه زیستکره کشور به شبکه ذخیره‌گاه‌های زیستکره افزود.
ارسباران با برخورداری از اشکال متنوعی از صخره‌ها، جنگل‌ها، مراتع، رودخانه‌ها و کشتزارها، طیف وسیعی از زیستگاه‌ها شامل "آنزا"، "کلن"، "پیردره‌سی"، "قارونلار"، "قلعه‌دره‌سی وینق"، "شاه‌اتران" و "وایقان" را شامل می‌شود.
ارسباران، زیستگاه پستانداران نظیر کل و بز، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، "قره قولاغ" و "پلنگ" میباشد.
از گونه‌های‌پرندگان بومی ارسباران می‌توان به "قره‌خروس قفقازی"، کبک، دراج و قرقاول و انواع پرندگان شکاری و تعداد بی‌شماری پرندگان آبزی و خشکی اشاره کرد.
در منطقه‌حفاظت شده ارسباران ۲۱۵ گونه پرنده، ۲۹ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۱۷ گونه ماهی شناخته شده است. "مارال"، گونه منقرض شده منطقه‌ارسباران نیز با انتقال چندین راس از پارک ملی گلستان در مرکز تحقیقاتی آینالو رها شده است.
پوشش گیاهی منطقه حفاظت شده ارسباران از دیگر جلوه‌های طبیعی آن است که متناسب با تغییر فصول سال، زیبایی ویژه به طبیعت منطقه می‌دهد. درواقع از دیگر زیبایی‌های مسحورکننده این منطقه، تغییر دایمی مناظر و جایگزینی مناسب و متناوب چشم‌اندازهای مرتعی و جنگلی در سراسر سطح منطقه است. انواع گوناگونی از مجموعه‌های علفی و درختچه‌ای، جوامع مختلف جنگل‌های خزان‌کننده، بیشه‌زارهای خزان‌کننده هیرکانی همراه با مجموعه‌درخت‌های خزان‌دار و سوزنی برگ، علفزارهای استپی و مراتع ییلاقی در ارسباران یافت می‌شود.
در این میان جنگل‌های بلوط ممرز به همراه گونه‌هایی چون کیکم، سماق، زرشک، انار وحشی، سیب و گلابی وحشی، معرف مناطق جنگلی متراکم با اقلیم مرطوب، حکایت از غنای جنگلی این منطقه می‌کنند.
بر اساس آمارهای موجود تاکنون 10۳۰ گونه گیاهی در منطقه حفاظت شده ارسباران شناسایی شده است.
منطقه حفاظت شده ارسباران هم‌اکنون توسط ۹ پاسگاه سرمحیط بانی و محیط‌بانی مدیریت و نظارت می‌شود.
پوشش گیاهی منطقه حفاظت شده ارسباران از دیگر جلوه‌های طبیعی آن است که متناسب با تغییر فصول سال، زیبایی ویژه به طبیعت منطقه می‌دهد. درواقع از دیگر زیبایی‌های مسحورکننده این منطقه، تغییر دایمی مناظر و جایگزینی مناسب و متناوب چشم‌اندازهای مرتعی و جنگلی در سراسر سطح منطقه است. انواع گوناگونی از مجموعه‌های علفی و درختچه‌ای، جوامع مختلف جنگل‌های خزان‌کننده، بیشه‌زارهای خزان‌کننده هیرکانی همراه با مجموعه‌درخت‌های خزان‌دار و سوزنی برگ، علفزارهای استپی و مراتع ییلاقی در ارسباران یافت می‌شود.
در این میان جنگل‌های بلوط ممرز به همراه گونه‌هایی چون کیکم، سماق، زرشک، انار وحشی، سیب و گلابی وحشی، معرف مناطق جنگلی متراکم با اقلیم مرطوب، حکایت از غنای جنگلی این منطقه می‌کنند.